Namjera ovog teksta je analizirati simboliku i značenja uličnih etno-vjerskih grafita, parola, stikera i konzumaciju (čitanje, recepciju) njihovih tekstova i podtekstualnih poruka u Banjoj Luci, nekada vojno-strateškom, a sada političkom centru Republike Srpske (RS).

Piše: SrÄ‘an Šušnica Šule
http://sajtum.blogspot.se

Apstrakt: Namjera ovog teksta je analizirati simboliku i značenja uličnih etno-vjerskih grafita, parola, stikera i konzumaciju (čitanje, recepciju) njihovih tekstova i podtekstualnih poruka u Banjoj Luci, nekada vojno-strateškom, a sada političkom centru Republike Srpske (RS). Etno-vjerski grafiti su zapaljiva forma street arta čiji narativni i vizuelni kodovi sadrže dominatna nacionalna i vjerska obilježja, teme i mitove, u ovom slučaju, srpskog etničkog korpusa i koji u postratnom kontekstu vrlo lako postaju govor mržnje kroz isticanje etno-vjerskih razlika, veličanje zločina i ratnih uspjeha, vrijeÄ‘anje i netrpeljivost prema drugačijem. Sa njima se agresivno proizvodi vidljivost „našeg“, toliko snažno da diskurzivno proizvodi nevidljivost i autocenzuru drugog i drugačijeg. Tekst daje kontekstualnu interprentaciju značenja i društveno-političkih diskurza grafita, u svijetlu graÄ‘anskog rata i agresije na Bosnu i Hercegovinu (BiH) i djelovanja političkih elita u RS. To čini propitujući prirodu, karakteristike, intezitet i kvalitet veze izmeÄ‘u produkcije i konzumacije etno-fašističkog govora mržnje u grafitima na jednoj i poruka etno-političke elite u RS u javnom, regulativnom i medijskom prostoru na drugoj strani. Naglašavajući njihovu snažnu povezanost i interaktivnost, tekst ukazuje na još uvijek svježu političku namjeru populističke legitimizacije graÄ‘anskog rata, zločina i etničkog čišÄ‡enja, ali i glorifikacije RS i podjele BiH kao legitimnih ratnih stečevina srpskog naroda u BiH. Ekstremna vidljivost i intezitet veze izmeÄ‘u ulice i politike indukuje zaborav na multietničku prošlost – nudi “narodni i duhovni legitimitet” za opstanak RS baš u ovom gradu i za njegovo pripadanje baš srpskom etničkom korpusu. Nudi nategnuti kulturno-politički i ratno-emancipatorski „kontinuitet“ i „normalnost“ RS i otkriva pravu namjeru krvoprolića u kojem je nastala. U dosljednom maniru Umbertovog „Ur-fašizma“. 

Ključne riječi: street art, javni prostor, etno-vjerski grafiti, govor mržnje, nacionalizam, etničko čišÄ‡enje, etno-politička elita, etno-fašizam, Banja Luka (BiH).

Umjesto uvoda

Ovaj tekst je dio autorovog magistarskog istraživanja na Fakultetu za društvene nauke u Ljubljani i pokušaj da se prikaže priroda, intezitet i posljedice POVEZANOSTI izmeÄ‘u produkcije i konzumacije etno-vjerskih uličnih grafita, parola i stikera na jednoj strani i produkcije i konzumacije poruka političke elite u javnom i medijskom prostoru na drugoj strani. Pokušaj da se prikaže način na koji ove poruke, u meÄ‘usobnoj interaktivnosti, okupiraju i osvajaju javni, društveni i politički prostor i proizvode etnokratiju u današnjoj Bosni i Hercegovini (u nastavku teksta: BiH). Ovaj tekst predstavlja i pokušaj razotkrivanja zabluda i mitova koje elita Republike Srpske (u nastavku teksta: RS) nameće graÄ‘anima, pripadnicima srpskog naroda u autorovom dvorištu. Načina na koje elita zloupotrebljava ljudske emocije, ratne tragedije i žrtve, nacionalna osjećanja, individualna i kolektivna sjećanja i kulturu, te radikalizuje plebs do željenog stadijuma u kojem se totalitarne i etno-fašističke poruke elite mogu pravdati raspoloženjem masa, a protekom vremena se više ne može razabrati šta je prvo nastalo poruka elite ili poruka ulica.

Etno-fašizam u 4 slike 

Ovjde želim da kroz četiri grupe ili slike predstavim i uporedim poruke i narative ulice (etno-vjerskih grafita, parola i stikera) i pop-nacionalističke poruke i akte političke elite RS prikazujući ih u četiri grupe ili slike. To su: poruke etno-političkog tradicionalizma, kontinuiteta i legitimiteta teritorije; poruke straha i prezira prema drugačijima, ugroženosti, frustracija i zavjera; poruke legitimizacije rata i zločina, herojstva i opsesivnog perpetum bellum-a i poruke iracionalizma, odbacivanja modernizma i slavljenja fašizma. 

Materijal je složen tako, da svaka slika na početku prikazuje poruke ulice – grafite, stikere i parole, zatim poruke političke elite, a onda i prateći autorov tekst. Zbog ograničenosti prostora, ovdje nisu mogli biti prikazani svi prikupljeni istraživački materijali, te su odabrani samo oni koji predstavljaju tipične i glavne poruke ulice i elite. 

Slika 1: 

Grafiti u centru grada, između 2005. i 2012. godine

 
Politička stremljenja, društvena, medijska i institucionalna realnost RS u stalnoj su potrazi za dovoljnom količinom tradicije koja bi bila „ratio“ njenog postojanja i nastanka. Reklo bi se kao i svako prosječno evropsko društvo. Narisana na početku, „homogenizirana i zaokružena“ u krvavom ratu, a „legitimizirana“ dejtonskim „mirom“, RS svojoj političkoj eliti nameće zamornu zadaću da stalno osmišljava novi govor (new speach), retoriku i poruke kojom će plebsu konzervirati razloge svog nastanka. Reklo bi se kao politička Šeherezada. Ova potreba za novom retorikom se uvećava sa protekom vremena. I ta „nova“ retorika nija posve nova, već se oslanja na stare, podobne narative i mitove, dodajući im nove uloge, perspektive i popularna očekivanja. Prvu grupu poruka, tj. sliku etno-fašizma o kojoj govorim ovdje, nazvaću etno-politički tradicionalizam, kontinuitet i legitimitet teritorije. Ovu grupu poruka ulice čine narativi, predstave, vizuelni kodovi, simboli i izjave u javnom prostoru koji pokušavaju da definišu „čija“ je ovo teritorija i „zašto“, da „neprosvećenim“ „otkriju“ istorijsko-političku, tradicionalnu i demografsku opravdanost sadašnje etnički čiste teritorije RS i grada Banje Luke i da potvrde „prirodnost“ i „normalnost“ etno-vjerskog homogeniziranja teritorije. 

Autori grafita, uglavnom mladi ljudi, jasno pokazuju čiji je Banja Luka grad, čija je ovo teritorija i ko na njoj može biti etnička dominanta (slike A1 i A3). Vrlo direktno definišu ko je „pravovjeran“ banjalučanin. Ili kako se treba navijati za lokalni fudbalski klub – uz pomoć boga i crkve, kao pravi Srbin – sve drugo je jeres. Autori, bez ikakve dvojbe, upućuju čitaoca da Muslimanima/Bošnjacima (u nastavku teksta: Muslimani) i Hrvatima i drugačijima, nema ni društvenog ni političkog mjesta u (nekada zajedničkoj i multietničkoj) a sada srpskoj Banjoj Luci i meÄ‘u simpatizerima (nekada zajedničkog i multietničkog) a sada srpskog FK Borac (slike A2 i A7). 

To su klasične ekskluzivističke poruke koje imaju četiri podtekstualna značenja važna za bosansko-hercegovački (u nastavku teksta: BH) kontekst. Prvo je da se ovim porukama ustvari podrazumjeva ko je ovdje prvi došao, ko je ovdje postojao prvi, ko drugi i tako redom. Ko polaže pravo na zemlju i grad. Ko je posljednji došao, treba prvi da ide, a to ne ide bez nasilja. Drugo značenje je da se ovim porukama vrši prenaglašavanje kulturne i političke pripadnosti teritorije Srbima i to se čini na neobjašnjivo amnezivan način. Teritorija i grad se svojataju kao da Srbi do sada nisu na njoj živjeli stotinama godina, kao da na njoj i o njoj Srbi nisu politički odlučivali i prije 1992. godine – kao da je nemaju pa je tek trebaju osvojiti. A osvajanje dozvoljava i opravdava nasilje, rat, destrukciju, etničko čišÄ‡enje i homogenizaciju, odnosno odbranu očišÄ‡ene teritorije. Treće značenje je da poruke ulice govore o potrebi srpskog političkog korpusa (shvaćenog iz perspektive autora grafita) da živi i politički odlučuje sam u svojoj sabornosti, na svojoj teritoriji. Bez onih drugih, nesrba, nepravoslavnih i ostalih. Da je to jedini način da se živi „serbian way of life“ i da se sve ono vjersko, etničko, mitološko što je bilo (i što je inače u svakom graÄ‘anskom društvu) rezervisano za privatnu i polujavnu sferu, prolije u javnu sferu, a zatim podruštveni, a onda i podržavi. ÄŒetvrto značenje ide za tim da je „prirodno i normalno“ da jedna „vjekovna srpska teritorija“ kao što je RS na kojoj, u jednom sakralizovanom i sabornom društvu, svoj „way of life“ većinom žive i o njemu dominatno odlučuju Srbi, postane dio vjekovne i još starije srpske matice Srbije – u jednom „finom“ esencijalističkom toku istorije od nas ka našoj prošlosti. Naravno prvo otcjepljenjem od BiH, a onda i ujedinjenjem (slike A4, A5 i A6).

Ove poruke ulice izgleda ne samo da proizvode i otkrivaju značenja, već kao da su i proizvod nastojanja srpske političke elite da za RS i sebe obezbijedi kakvu takvu etno-političku tradiciju, kontinuitet i legitimitet. Stiče se utisak da autori ovih grafita na ulici samo reprodukuju dominantne javne poruke koje proizvode srpski politički lideri i vjerska elita. Kada pogledamo poruke političke elite u ovoj prvoj slici, vidimo da elita političko-pravnim simbolima, nazivima i objektima posrbljava, sakralizuje i unificira javni prostor u kojem je vrlo teško biti drugačiji, a oni koji to (na njihovu nesreću) ipak jesu, u takvoj sabornosti se lako otkrivaju i marginalizuju (slike A8, A11 i A12). U takvoj sabornoj juhi, elita povlači političke, kulturne i etničke paralele, pa i znakove jednakosti izmeÄ‘u Banja Luke i RS danas i Vrbaske banovine u Kraljevini Jugoslaviji, što je posebno karakteristično i reprezentativno za današnju Banja Luku kao glavni grad RS. Kao cigle selektivnog i povezujućeg sjećanja izmeÄ‘u Vrbaske banovine i današnje Banja Luke elita nudi simbole kao npr: spomenik i ulica Bana Milosavljevića (prvi ban Vrbaske banovine), ulica Bana Lazarevića (inače otac srpskog intelektualca Predraga Lazarevića koji je početkom 90-tih žario i palio Srbe svojim etno-fašističkim govorima o njihovoj ugroženosti, a danas je akademik Akademije nauka i umjetnosti RS), bista i ulica Kralja Petar I KaraÄ‘orÄ‘ević, simbole Kraljevine Jugoslavije i Srbije, obnovljeni hram Hrista Spasitelja, novoizgraÄ‘ene pravoslavne crkve u centru Banja Luke, ali i druge (slike A9, A10 i A13). Pomoću njih se Banjoj Luci i RS pripisuje etno-politička tradicija kraljeve i srpske Vrbaske banovine, koja nedvosmisleno treba da proizvede opravdanje za postojanje RS u ovom gradu i ovom dijelu BiH i za pripadanje ovog grada i dijela BiH baš tom entitetu. Neki djelovi elite idu i dalje od Vrbaske banovine u prošlost, i po današnjoj RS markiraju stare i „nemanjićke“ manastire i zadužbine, otkrivaju „srpske“ i „pravoslavne“ stećke i srednjovjekovna groblja u temeljima džamija, govore o Bosni kao srpskoj nacionalnoj baštini Nemanjića ili Srpske pravoslavne crkve, itd. Neki ne idu u prošlost, već proizvode prošlost u sadašnjosti, obnavljajući srušene hramove ili gradeći nove pravoslavne bogomolje nadomak kulturno-istorijskih spomenika kao što je Kastel. Nova bogomolja na taj način crpi svoju patinu od Kastela, a Kastel odmah izgleda malo više „srpskiji“. Medijski i institucionalni narativi elite prate razvoj dogaÄ‘aja i podražavaju patinu i tradicionalizam RS, kao prirodnog nastavka Vrbaske banovine, a nju kao prirodni nastavak Slounskog fronta, a njega kao nastavak Sarajevskog antetata, a njega kao normalan nastavak Nevesinjske puške i tako dalje i dalje. U ovom pravcu idu i nazivi i jubileji kulturnih institucija kao što su Zavod za zaštitu spomenika RS, Muzej RS (koji je skoro proslavio 80 godina) i Muzej savremene umjetnosti RS (koji je skoro proslavio 40 godina). Svi se ovi narativi podražavaju atributivnim nazivom republike „Srpska“,, ustavnim definicijama RS kao „države srpskog naroda“, grbom RS, grbom grada Banja Luke ili novim nazivima banjalučkih ulica u kojima je izbrisana skoro svaka muslimanska/bošnjačka, hrvatska, slovenska i makedonska identifikacija. Naravno, novi nazivi nameću javnom prostoru isključivo srpska etno-vjerska i istorijski podobna svojstva i identifikacije.

Pri ovom procesu nasilnog prisjećanja ili re/produciranja sjećanja, i ulica i elita postižu to da predstave i memorije o drugim, manje bitnim, „turskim“, socijalističkim, internacionalnijim ili uopšte „nesrpskim“ epohama, dogaÄ‘ajima, ličnostima i narativima polako padaju u zaborav. A da bi se novonastale, „nesrpske“ rupe u kulturnoj memoriji popunile, elita proizvodi nespojive i sinkretističke kombinacije, (i)racionalizacije i parafraze istorijskih dogaÄ‘aja, narativa i tradicionalnih srpskih kulturnih obrazaca i praksi, naravno uz njihovu neizbježno nategnutu re-interpretaciju i mitologizaciju. Na taj način elita stare mitove preraÄ‘uje u novu pop-mitologiju, a grafiti ju reproduciraju na ulicama uz nezaobilazan govor mržnje. Krug se zatvara i, gle čuda, Banja Luka je oduvijek bila srpski grad, i tačka. Sjećanje je silovano, a etničko čišÄ‡enje je urodilo plodom. I to me podsjeti na jedan vic koji od od rata kruži po Banjoj Luci, a koji kaže: oni koji su se rodili u Banjoj Luci, u drugoj polovini 70-tih ne pamte Tita; oni koji su se rodili u prvoj polovini 80-tih, ne pamte sarajevsku olimpijadu; a oni koji su se rodili u drugoj polovini 80-tih i kasnije ne pamte Muslimane. Surovo, čak fašistički, ali nažalost istinito.

Izvor vijesti: http://sajtum.blogspot.se